Spotkanie z magikiem / Ray Bradbury „Jakiś potwór tu nadchodzi”

Z cyklu: 

Warto znać. Przyjemnie czytać.

 Ray BRADBURY 

O zdarzeniach, które jednym tchnieniem na zawsze zmieniają nasze życie, słyszymy najczęściej w kontekście filmów bądź książek. Jak dowodzi przypadek Bradbury’ego, występują one również na co dzień. W dzieciństwie pisarza doszło do niesamowitego spotkania, poprzedzonego… śmiercią. Otóż gdyby nie pogrzeb wujka, z którego wracał tej pamiętnej, wrześniowej soboty, młody chłopiec pewnie nie dostrzegłby rozłożonego nad jeziorem Michigan wesołego miasteczka, a w nim m.in. namiotu, gdzie występy dawał magik Mr. Electrico. „Pan Electrico był fantastycznym twórcą cudów.” – wspomina po latach Bradbury. Młodzieniec oglądał popisy iluzjonisty, a podczas jednego z nich, Mr. Electrico „dotarł do mnie, wskazał mieczem na moją głowę i dotknął mojego czoła. […] Wtedy krzyknął do mnie: "Żyj wiecznie!". To zdarzenie zainspirowało Bradbury’ego do pozostania pisarzem. Ponadto zaintrygowało go wówczas pojęcie życia wiecznego. Odtąd zaczął pisać…* 

[Dziękuję ci, Magiku, żeś go wtedy tym mieczem smyrgnął!]

Ray Bradbury

Zanim przejdę do tej konkretnej książki, chciałbym odwołać się do artykułu R. Ziębińskiego pt. „Ray Bradbury - człowiek biblioteka”, gdzie wyczytamy m.in., że „Ray Bradbury to jeden z najwybitniejszych współczesnych pisarzy amerykańskich, który wciąż czeka w Polsce na odkrycie.”, zaś inny fragment donosi, iż „tytuły takie jak «Kroniki marsjańskie», «Słoneczne wino» czy «Ilustrowany człowiek» znajdują się na listach lektur szkolnych w każdym anglojęzycznym kraju. I nie tylko – powieści i opowiadania Bradbury’ego otoczone są kultem we Francji, Niemczech, a nawet w Rosji. Tylko Polska zdaje się być nieczuła na twórczość tego pisarza”. Wszystko to prawda, smutna prawda, bo mimo że artykuł ten pochodzi sprzed 8 lat (w międzyczasie autor zmarł), nadal mocno zastanawiam się, czy coś zmieniło się (na korzyść) w tej materii. Czy oprócz niezwykle popularnego zarówno wśród wytrawnych odbiorców literatury, jak i niedzielnych czytelników, „451° Fahrenheita”, jakieś inne dzieło Amerykanina zadomowiło się w polskiej świadomości? Śmiem wątpić.

Recenzując kolejnego dzieła Bradbury’ego, spróbuję to zmienić. Pora na gwóźdź programu…

„Po pierwsze, był październik, wyjątkowy miesiąc w życiu każdego chłopca.” Dla dwójki trzynastoletnich przyjaciół, Jima i Willa, z pewnością taki będzie. Przeżyją ‘przyspieszone Halloween’, gdy do ich miasteczka zawita pewien lunapark, wzbudzając oczywistą, młodzieńczą ekscytację. Ale nie tylko. Podejrzany jest zarówno sam czas pojawienia się wesołego miasteczka (październik), jak i charakterystyka jego osobliwej trupy. Rodzinnemu miastu nastolatków zagrożą siły zewnętrzne, a z pomocą w walce ze złem przyjdzie im ojciec Willa.

Natrafiamy w książce na jakże kontrastowy duet chłopców, a z drugiej strony duet, który potrafił wytworzyć wewnętrzną, niepowtarzalną więź. „Will biegnie dla samej przyjemności biegu, Jim – ponieważ coś na niego czeka. A jednak, o dziwo, biegną razem, obok siebie.” Spokój i dobroć Willa uzupełnia się z częstym nieposłuszeństwem i pragnieniem nowych przygód Jima.

Miejscem akcji, podobnie jak w „Słonecznym winie”, jest fikcyjne miasteczko Green Town, odpowiednik rodzinnego miasta pisarza – Waukegan. Oba dzieła łączy coś jeszcze – niewątpliwa fabularna zbieżność, różniąca się jedynie w końcowych akcentach i odcieniach barw. „Jakiś potwór tu nadchodzi” jest o wiele mroczniejszy.  

Za mną 2 z 3 głośnych tytułów o nastolatkach, którzy muszą stawić czoło złu, które pojawia się w ich mieście. Pierwszą na rozkład wziąłem „Letnią noc” Simmonsa, teraz Bradbury, a na koniec „Chłopięce lata” McCammona, które – mam nadzieję – zaprezentują się najlepiej z tego grona. „Letnia noc” okazała się bardzo długa i summa summarum rozczarowująca, nieautentyczna, natomiast dzieło Bradbury’ego jest trzykrotnie krótsze i co najmniej dwukrotnie  lepsze!

Książka Bradbury’ego, której tytuł zaczerpnął z szekspirowskiego „Makbeta”, a konkretnie z wersetów: „Palec mię świerzbi, to dowodzi, że jakiś potwór tu nadchodzi”, to powieść mocno symboliczna. Można interpretować ją jako alegorię walki dobrem ze złem, gdzie mieszkańcy Green Town (Jim, Will i jego ojciec) stoją na straży moralności, a całe wesołe miasteczko wraz z załogą stanowi źródło grzechu i pokus. Idąc dalej, Bradbury znajduje przeciwwagę dla egocentrycznych pragnień, stanowiących fundament ludzkiej złości i zgryzoty, w postaci pogoni za codziennymi – i małymi - radościami życia, nieskrępowanego entuzjazmu, przyjemności z towarzystwa bliskich czy wreszcie akceptacji własnych win i słabości. Jak to często bywa w tego typu książkach, nie mogło zabraknąć akcentów inicjacyjnych. Will i Jim, dzięki nowemu, kuszącemu tworowi na obrzeżach swojego domu, przechodzą przyspieszony kurs dojrzewania, zwłaszcza w kontekście emocji. Po raz pierwszy spotykają się ze złem w czystej postaci. Wracając do alegorycznej fabuły, widzimy, że przeciwnik naszych bohaterów chowa się pod atrakcyjną przykrywką; to przecież wesołe miasteczko(!) – źródło beztroskich zabaw; aby oddać się przyjemności, wystarczy tu przyjść i wybrać jedną z wielu atrakcji. W obliczu takiego nęcącego blasku łatwo zapomnieć o obowiązkach, wyrzutach sumienia czy prawdziwych uczuciach. Wraz z pojawieniem się lunaparku, wrota hedonizmu otwierają się na wyciągnięcie ręki – wspaniała, dostępna znienacka odmiana, kosztem zagubienia właściwego sensu życia, istoty człowieczeństwa zbudowanego nie na chwilowym materializmie a na wartościach. Z dwójki przyjaciół to Jim jest bardziej podatny na kuszenia antagonistów, zaś Will będzie musiał przedefiniować swoją relację z ojcem, kluczową dla losów tej batalii.

Przy okazji dowiemy się, że „kobiety to żyjące zegary”, a karuzelę Bradbury opisuje tak: 

”Spojrzeli na karuzelę, drzemiącą spokojnie pośród suchego szelestu liści i ryku wiatru w gałęziach dębów. Jej koniki, kozły, antylopy, zebry, przeszyte wzdłuż kręgosłupów mosiężnymi oszczepami, wisiały na swych miejscach stężałe, błagając o litość oczami koloru strachu, domagając się pomsty zębami barwy grozy. […] Jim przeskoczył przez rozkołysany łańcuch i znalazł się na głównej płycie karuzeli, gładkiej powierzchni, rozległej niczym księżyc, zamkniętej kręgiem oszalałych, na zawsze zaklętych istot.”

To ewidentnie dzieło z kategorii: autor miał wizję, i tę swoją niepowtarzalną pisarską indywidualność przelał na papier. Z tym że, ku mojemu lekkiemu zdziwieniu, jest ona mocno poetycka, a sądziłem, że będzie bardziej wprost. I jak to w życiu zazwyczaj bywa, nie wszystkie elementy zagrały na równie wysokich tonach.

Krawężnik zbyt wysoki.   

Bradbury do opisu świata oraz emocji bohaterów wykorzystał dużą dawkę abstrakcji i niejednoznaczności. Te zbitki niecodziennych, chciałoby się powiedzieć trudnych słów, wymagają od czytelnika koncentracji, gdyż cała książka została usłana takimi właśnie „literackimi bagnami”, które zamiast planowanego długiego kroku, każą ci zrobić dwa lub trzy; w każdym razie wyraźnie spowalniają, sprawiając wrażenie, że to stosunkowo niedługie dzieło jest znacznie obszerniejsze.

Bradbury ma styl, wyobraźnię i oryginalność. Jednak najłatwiej doszukać się u niego mankamentów w zakresie wznoszenia fabuły. Tak jak potknął się o zbyt wysoki fabularny krawężnik w zakończeniu „451° Fahrenheita”, tak potyka się i tu, kilkakrotnie. Książkę tę napisano dla kilku bohaterów – nie dla świata przedstawionego, nawet nie dla dialogów – bo tylko 3, może 4, należycie uwypuklone postacie odgrywają znaczącą rolę w tej historii. Po co więc było tworzyć całą galerię typów spod ciemnej gwiazdy, skoro nie odciskają zupełnie żadnego piętna, po co w ogóle ta fatyga autora z wymienianiem ich z nazwiska? Kontynuując wątek, dodam, że zabrakło mi większej ilości bohaterów z miasteczka, tych pełnokrwistych, dających impuls fabule i wreszcie zabrakło mi samego miasteczka(!). Green Town zupełnie pominięto, nawet trudno mówić, iż było tłem. Wiem, że to relatywnie cienka książka, w której nie upchnie się wszystkiego, ale skoro ci nieliczni bohaterowie tak dobrze wypadli, dlaczego autor nie poszedł tropem swych postaci, dlaczego nie powołał do życia małomiasteczkowości? „Jakiś potwór tu nadchodzi” cierpi niestety na syndrom postrzępionej fabuły.

Z górki, czyli powab

A jednak nie jest tak źle! Dzięki swoim wysokim umiejętnościom Bradbury rekompensuje nam z nawiązką wszelkie mankamenty, dbając o to, by efekt końcowy był tak dobry! Jego proza jest melodyczna i hipnotyczna, w pełni angażująca zmysły i emocje. To książka, która raz otworzona, sprawi, że ​​prawdziwy świat zanika. To po trosze fantastyka i horror, tworzące udaną mieszankę gatunkową.

Powiem wam, dlaczego „Jakiś potwór tu nadchodzi” jest wart uwagi. W przeciwieństwie do opasłego i przegadanego dzieła Simmonsa, na tych niewielu stronach Bradbury zawiera to, co istotne, żeby wywrzeć na czytelniku odpowiednie wrażenie. Może jest lekko sentymentalnie, ale za to z uniwersalnym przesłaniem dla każdego. To ostatnie dzieło, o którym śmiałbym napisać: „przebrzmiałe”, bo nie posiada ani jednego siwego włosa! Mowa o wdzięcznej, dojrzałej i alegorycznej historii, w którą Bradbury dodatkowo wstrzyknął wiele uroku oraz niekwestionowane prawdy co do naszych życiowych postaw. Zakończenie, mimo iż w pewnym (ogólnym) zarysie przewidywalne, to jednak nie można odmówić pisarzowi tego, że nie dodał w nim czegoś od siebie. Za to duże brawa. 

Swoje „gwiazdki” przyznaję za bardzo udane kreacje (nielicznych wprawdzie) bohaterów; za niesamowite, ujmujące rozmowy ojca z synem; za potęgę śmiechu; za scenę rozkładania się lunaparku; za autentyczność oraz siłę więzi młodych protagonistów, mimo znaczących różnic charakteru; za to, jak z początkowo trzeciorzędnej postaci ojca uczynił ją autor na końcu kimś w pełni pierwszoplanowym, kimś, o kim w głównej mierze będziemy myśleć po zamknięciu lektury.

„Czy przyjaźń trwa wiecznie? Czy w miarę upływu lat dodaje się, tworząc ciepłą, okrągłą, przyjemną sumkę?” - warto przeczytać, aby poznać odpowiedź.

Za mało?! Bradbury’ego się pamięta, rozpoznaje, choć czasem potknie się o fabularny krawężnik, tak jak tu, to w praktycznie każdym jego dziele, które czytałem, były momenty, gdzie towarzyszyło mi wrażenie muskania firmamentu opuszkami palców.

To nie jest kolejna książka dla małych albo dużych chłopców ekscytujących się potworami, na których widok żeńska część patrzy co najwyżej z politowaniem. Nie! To utwór odpowiedni dla obu płci. Dla starszych i młodszych. Nie postrzegajmy go stereotypowo. Bo czy semantyczna magia może być sztampowa? Bo czy potęga uczuć, chwyconych u samego źródła, nie burzy murów?

Pamiętajmy wreszcie o tym, że „zło ma tylko tyle mocy, ile sami mu jej dajemy”.

Ocena: 7,5/10

PS. Odnajdziemy tu mnóstwo zniewalających, pozytywnych i motywujących fragmentów, które sobie skrzętnie wynotowałem, a teraz podzielę się jednym, który urzeka do granic możliwości: 

„była piękna jak dzisiejszy poranek i świeża jak jutrzejsze kwiaty, urocza niczym każde dziewczę, pochwycone wzrokiem mężczyzny i uwięzione na jeden doskonały moment pod jego powiekami.”

> > >  Recenzja: Dan Simmons „Letnia noc”

Ray Bradbury, Jakiś potwór tu nadchodzi (Something Wicked this Way Comes); Przeł. Paulina Braiter-Ziemkiewicz. Kraków: vis-a-vis/Etiuda, 2009.

* http://www.raybradbury.com/inhiswords02.html  
Okładka: http://lubimyczytac.pl/ksiazka/58252/jakis-potwor-tu-nadchodzi
http://www.openculture.com/2014/05/ray-bradbury-on-zen-and-the-art-of-writing-1973.html