„Gwiazda Północy” D.B. John / RECENZJA PATRONACKA / Dobra Komplementarne - blog literacki

Tytuł recenzji: K.I.M. czyli koreańska interpretacja monowładzy

Podczas zeszłorocznego czerwcowego spotkania w Singapurze przywódców USA i Korei Północnej, Donalda Trumpa i Kim Dzong Una - którym to wydarzeniem żył cały świat - doszło do historycznego przełomu. Historycznego przynajmniej w teorii, bo choć to pierwszy taki szczyt w ogóle, a sam azjatycki przywódca zadeklarował wszak „gotowość do całkowitej denuklearyzacji Półwyspu Koreańskiego”, okraszonym na dodatek obustronnymi zapewnieniami o nowym, przyjaznym etapie na linii Waszyngton-Pjongjang, to, jak wynika z ostatnich doniesień, Korea Północna w praktyce nie zrobiła niczego w tym kierunku, a sama kwestia dalszych rozmów utknęła (od jesieni 2018 r.) w ślepej uliczce.

Hasło „broń jądrowa” nieodzownie łączy się z azjatyckim państwem, bo też na globalnym horyzoncie wybrzmiewa jedno tylko pytanie: spuszczą wreszcie tę bombę czy nie? I na kogo?! Jeśli kwestii tej uciąć by wreszcie łeb, zapewne nikt, żaden cudzoziemiec, nie spojrzałby w tamtą stronę, ani na Kima, ani na jego (ciemiężony) lud… Najnowsza książka D.B. Johna, „Gwiazda Północy”, pojawia się zatem w bardzo dobrym momencie. I choć mało w mniej choćby kwestii denuklearyzacji, to bynajmniej nie ociera się banalnie o pozory , idzie głębiej, patrzy dalej – nie tańczy tak, jak zagra jej Kim… 

Korea Północna - dla wielu wciąż swoista terra incognita, niczym dziewiętnastowieczna Ziemia van Diemena u Patricka White’a – to  – bez cienia kpiny – 1 z największych fenomenów XXI w., za sprawą stylu funkcjonowania, zasad (a właściwie jednej, za to „wszędobylskiej” - o tym za chwilę) czy osobliwego przepływu informacji, który uchował się przez dekady mimo tylu geopolitycznych fluktuacji. Na temat Korei, nie bez kozery nazwanej „najbardziej zamkniętym krajem świata”, istnieją dwa kanały informacyjne: albo jest to obraz-laurka kogoś, kto był w stolicy, Pjongjangu (goście przebywają wyłącznie tam) i posmakował owej sztucznej ekspozycji, pięknie udekorowanego studia, które ma każdego przybysza zauroczyć, odsuwając obawy (np. o fatalne warunki życia) w kąt; albo są to rzetelne informacje uzyskane nie od oficjeli państwowych, tylko zwykłych ludzi, spoza stolicy, nienależących do tzw. klasy uprzywilejowanej, najpewniej od uciekinierów. Słowem, im dane o Korei bardziej nieoficjalne, tym bliższe prawdy. 

Doskonale zdaje sobie z tego sprawę zarówno D.B. John, jak i prof. W. Dziak (do którego wrócę). Gdyby pisarz poprzestał jedynie na zapisie swoich wrażeń z samej stolicy, przywożąc ze sobą być może parę kolorowych zdjęć, to po pierwsze, stałby się kolejnym „użytecznym idiotą” (za: Dziak), a po drugie, nie miałby o czym pisać, a już na pewno nikt by mu tego ani nie wydał, ani nie przeczytał. Bo rozpatrywanie Korei wyłącznie przez pryzmat Pjongjangu jest dokładnie tym, czego chce tamtejszy reżim [„Obraz dostatku w Korei jest całkowicie fikcyjny albo jakoś wyselekcjonowany” (Dziak)], który to kontroluje bardzo ściśle nie tylko przepływ informacji, ale i osób. Zresztą terminologia sceniczna jest uzasadniona, bo dzięki „Gwieździe Północy” ma się wrażenie, „jakby pękło płótno z namalowanym pejzażem i wyłoniły się zza niego miliony cierpiących potworne męki dusz”.

D.B. John | D. B. John, walijski pisarz i redaktor, debiutuje „Gwiazdą Północy” na polskim rynku. Jak wynika z dostępnych na jego temat informacji, to osoba, która nie usiedzi długo w jednym miejscu: Berlin, USA, Korea Południowa i wreszcie Korea Północna. Przekraczając w 2012 r., jako członek grupy turystycznej, granicę dziedzicznej monarchii marksistowskiej wkroczył także, chcąc nie chcąc, do nielicznego grona ludzi Zachodu, którym dane było karmić się reżimową propagandą. Wizyta ta, uściślając, sama w sobie nie popchnęła go bezpośrednio do spisywania omawianej tu powieści, a jedynie rozbudziła apetyt na poznanie prawdziwego oblicza tegoż kraju. Fundując sobie możliwie dużo empirii nt. Korei (wizyta w obu Koreach, liczne rozmowy z Koreańczykami oraz ekspertami, lektura „opowieści, artykułów i wspomnień szeregu autorów”, w tym uciekinierów z reżimu), twórca zyskał w końcu wszystkie niezbędne odcienie do odmalowania swojego ponurego acz rzetelnego portretu. Trzeba też dodać, iż D. B. John współtworzył razem z Hyeonseo Lee - obecnie działaczką praw człowieka, wcześniej zaś siedemnastoletnią uciekinierką z reżimu – książkę pt. The Girl With Seven Names, stanowiącą wspomnienie tamtego okresu.

Przedstawione w „Gwieździe Północy” fakty dotyczące Korei Północnej niewątpliwie zaskoczą niejednego czytelnika. A z drugiej strony pozwolą poznać bliżej ten mały, odległy naród z wartościami i wierzeniami tak różnymi od naszych. Ponadto książka daje możliwość wyczucia i lepszego zrozumienia politycznych niuansów całego regionu. Słowem, ci, którzy szukają realistycznego, wnikliwego spojrzenia na Koreę Północną, zostaną hojnie wynagrodzeni.

D.B. John – przygotowawszy się skrupulatnie do podejmowanego zagadnienia, co widać gołym okiem - ma czytelnikowi wiele do przekazania, dostarczając frapującego wglądu w codzienne życie skrajnie odizolowanego społeczeństwa. Nie poskąpił i ukazania wielorakich „uroków” lokalnej doczesności, tj. ciągłych potyczek z obliczem reżimu, zarówno z perspektywy najprostszego, biednego ludu pracującego, jak i tych uprzywilejowanych, zasłużonych dla władzy, a przez to żyjących względnie komfortowo stołecznych elit. Jako dowód znajomości północnokoreańskiej tematyki niechaj świadczy to, że „jego” Korea to wypisz wymaluj kraj z relacji koreańskich uciekinierów bądź obserwacji i analiz prof. W. Dziaka. Powieść dużymi fragmentami zyskuje reporterski sznyt – nietrudno więc o zdanie, iż „Gwiazda Północy” przypomina bardziej rejs między meandrami historii, faktów czy zeznań naocznych świadków aniżeli wyraz czystej pisarskiej fantazji. A północnokoreańskie realia nie wymagają przejaskrawiania – samo nazywanie rzeczy po imieniu szokuje, porusza i brzydzi. 

Thriller w thrillerze | Nim padną słowa o elementach fikcji, należy wyraźnie podkreślić, iż stopniowe poznawanie prawdziwego, wielopoziomowego oblicza reżimu jest thrillerem samym w sobie. Natomiast na uwagę zasługuje kilka rzeczy. „Gwiazda Północy” to ogółem drugie dzieło Walijczyka, ale D.B. John pisze na tyle płynnie i sprawnie, jakby miał ich w dorobku o wiele więcej. Warto wspomnieć o kreacji wiodących bohaterów oraz umiejętnym przeplataniu ich życiowych dróg (prowadzącym do intensywnej kulminacji) oraz o tym, że pisząc, tak jak tu, o reżimie i dehumanizacji -  co niesie ze sobą nietrudną do przewidzenia gamę emocji - znajdą się i momenty, kontrapunkty, gdzie autor serwuje czytelnikowi porcję autentycznego śmiechu, czego najlepszym dowodem scena-konfrontacja delegacji amerykańskiej z północnokoreańską, w której jedni w oczach drugich „wyglądali jak statyści z innego filmu, którzy jakimś cudem zaplątali się do tego samego studia”. 

W tle rzeczywiście przewija się wątek dyplomatyczny - w którym Waszyngton usiłuje poradzić sobie z relacjami z Pjongjangiem – jednak istotniejszy jest fakt, iż w miejsce przezroczystych pionków na planszy pościgów i bijatyk, autor kreśli niepozbawionych słabości, a zarazem nieprzewidywalnych i budzących emocje bohaterów, jednocześnie dając czytelnikowi czas na swoisty wieczorek zapoznawczy, a przy tym akcentując ich więzy krwi i przynależność rodzinną, w myśl zasady: wszelkie skrupuły znikają, kiedy tylko pomyślisz o rodzinie. D.B. John przeprowadza fabułę na barkach trzech głównych postaci. Jenna Williams, półkrwi Koreanka, półkrwi Afroamerykanka, inteligentna i zaradna profesor Uniwersytetu w Georgetown jest tą, której ukochana bliźniaczka, będąc nastolatką, w 1988 r. zaginęła w niewyjaśnionych dotąd okolicznościach z jednej z południowokoreańskich plaż. Jenna, mimo upływu 22 lat, nigdy nie pogodziła się z teorią o śmierci siostry, wciąż wierząc, że ona żyje i kiedyś znów staną naprzeciw siebie. Cho Sang-ho, pułkownik Koreańskiej Armii Ludowej, to wschodzący dyplomata, „zadufany w sobie, arogancki, uprzywilejowany”, bo z „legitymacją elitarnych kadr partyjnych” w kieszeni i… mroczną rodzinną tajemnicą, której ujawnienie doprowadzi do katastrofy. I wreszcie, pani Moon, 60-letnia „anonimowa kobieta ze wsi”, niegdyś kucharka, dziś na dworcowym targowisku zarabiająca na chleb; książkowy głos rozsądku, charakterna, inteligentna, zaradna, nieprzypadkowo nazywana ajumma [określenie starszej, zamężnej kobiety, czasem tłumaczone jako „ciocia”, a czasem jako „rozpychająca się łokciami, pracowita, rzeczowa matrona”]; jej losy to również krótka retrospekcja do czasów wielkiej klęski głodu (lat 90.) za panowania Kim Ir Sena. Reasumując, postać robiąca absolutnie największe wrażenie i głęboko zapadająca w pamięć. Chapeau bas!

Zdecydowanie mniej okazale, zwłaszcza na tle mrocznej, egzotycznej Korei(!), prezentują się wątki związane z USA, w tym sceny tam rozgrywane, charakter pracy CIA oraz przebieg i (nierealne) tempo szkoleń przyszłych agentów służb specjalnych w tzw. Farmie – te i podobne składowe wypadają dość wtórnie i przewidywalnie. Jednak wina nie do końca leży po stronie samego autora - wystarczy wszak wywołać do tablicy amerykanizację, główną winowajczynię liczonego od wczesnych lat 90. bólu szczęk wszelkich konsumentów kultury, którzy z fascynacją przeżuwali i przeżuwają klisze z agentami-herosami zza wielkiej wody. 

Korea Północna - dom strachu pod napięciem | Powieść, oficjalnie, posiada bohatera zbiorowego, tj. trójkę wspomnianych osób. Ale co w takim razie powiedzieć o samej Korei Północnej, jeśli nie nazwać jej tą czwartą, a nawet samoistną, pierwszoplanową figurą?

Kim Dzong Il

Akcja „Gwiazdy Północy” rozgrywa się na terenie USA, Chin i obu Korei, natomiast czas akcji to lata 2010-11, czyli schyłek panowania poprzedniego tyrana bądź, jak kto woli, Umiłowanego Przywódcy, Kim Dzong Ila, zaś obecnie panujący Kim Dzong Un, jego syn, prezentował się wówczas jako „przysadzisty młodzieniec w czarnej kurtce Mao (…) który twarz miał pulchną i anielską jak Budda”.

Wydawałoby się, że to świetne miejsce do życia, skoro wystarczy stosować się do jednej, jedynej zasady: „absolutnej lojalności wobec dynastii Kimów”, którzy to przez dekady hodowali na 120 tys. km² koncentryczną, momentami groteskową – i trącącą peerelem - a z drugiej strony brutalną, mięsożerną poczwarkę na autopilota, jednocześnie od dawna już nieobecną w entomologicznych atlasach. Firmę, która sama się rozlicza.

Pisząc o Korei, analizując poszczególne warstwy społeczne, tworzące betonową hierarchię, otwierając kolejne drzwi „domu strachów”, gdzie „w każdym pokoju znajdziesz jakiś horror, od piwnicy po strych”, D. B. John odwołuje się do idei organicyzmu, gdzie z jednej strony Przywódca to mózg, Partia - bijące serce, masy – komórki i krew, a nielojalni i niewygodni – guzy przeznaczone do wycięcia. „Gwiazda Północy” przedstawia społeczeństwo, w którym elita żyje w luksusie, lud walczy o przetrwanie, a wrogowie narodu mają zwyczajnie przechlapane. Idąc dalej tym tropem, bardzo cienkie północnokoreańskie ściany posiadają będące w ciągłej gotowości do zadenuncjowania sąsiada czy kolegi z pracy oczy i uszy. A wszystko po to, by choć na moment poprawić swój gorzki los (kosztem tego drugiego):  awansować, zyskać materialnie bądź w tygodniu lepiej podjeść.

Mural w Pjongjangu, Korea Północna

D. B. John wykorzystał prawdopodobnie pełen złowrogi i odstręczający potencjał Korei, odtwarzający niestety nikczemne echa lat 40. ubiegłego wieku. Niezliczona jest bowiem ilość oblicz reżimu: tajna policja, inwigilacja, wieczne niedożywienie, potężna korupcja w tym łapówki – „przymierze” w typie rosyjskiej ruletki (sukces - surowa kara), które ciągle trzeba odnawiać, jeśli tylko jest za co - i wiele innych, gorszych. W kraju, gdzie scenariusz dnia pisze się podług sztywnej, absurdalnej i na wskroś przewidywalnej propagandy kultu Kima, a parszywe życie narodu pod wodzą Kim Dzong Ila odbywa się na tle olbrzymich, wszechobecnych pomników i murali z uśmiechniętym obliczem obecnego bądź minionych Przywódców, nieprzewidywalny Koreańczyk z Północy to co najmniej jednostka mocno podejrzana, bo nie działająca wedle schematu. „Kimowie zauważyli, że nawet minimalne poluzowanie systemu wpływa negatywnie na lojalność obywateli wobec władzy” (prof. Dziak). Stąd też motto: zastraszony obywatel - posłuszny obywatel ma się tam całkiem dobrze. Takie społeczeństwo automatycznie przywodzi na myśl ludność „Miasta na Górze” Bułyczowa: życie w ciemności, podczas gdy światło jest na wyciągnięcie ręki (o czym wiedzą tylko wybrani).

Puentując powyższy ustęp, Korea jawi się jako doskonale prosperujący, sam w sobie, szwarccharakter. I na przekór temu, iż USA to śmiertelny wróg reżimu (przynajmniej jeszcze w latach 2010-11), sam reżim w powieści kreuje się na kapitalistyczną, zachodnią… gwiazdę, tak egoistycznie zagarniającą uwagę czytelnika. 

Wnioski | Czemu aż tyle o Korei Północnej? A bo ogarniając samą Koreę, ogarnia się też „Gwiazdę Północy”. Niezwykle potrzebną książkę. Jej lektura będzie doskonała na początek zaznajamiania się z „placem zabaw” Kimów i pozwoli uświadomić sobie, że ziemską powłokę od kilkudziesięciu lat infekuje nikczemna, wybijająca swój własny rytm, narośl. Obraz północnokoreańskiego życia u D.B. Johna jest tak dosadny i brutalny, że niejako spycha elementy fikcyjnego thrillera w cień. Bo pisać prawdę o reżimie, to jak pisać wciągający thriller. To również skarbnica wiedzy o azjatyckim państwie, która ma wielkie szanse rozbudzić u czytelnika ciekawość nt. tego specyficznego i archaicznego bytu. Spotkanie z „Gwiazdą Północy” niejednemu odbierze głos, a przy okazji nadzieję i apetyt. Bo „z Koreą Północną wiąże się wiele rzeczy, które są dziwniejsze od literatury.” – podkreśla D.B. John. Warto samemu się o tym przekonać. A niewątpliwie COŚ jest na rzeczy!

Ocena: 8/10

Gwiazda Północy

PS. | Kapitalnym rozwiązaniem – podnoszącym wartość całego wydania - jest też końcowa Nota autora, która, prócz – uwaga! – słowniczka koreańskich słówek, zawiera mnóstwo objaśnień i faktów związanych z poruszanym tematem: czytelnik dowie się, które motywy oparto na faktach (a jest ich sporo) oraz które życiorysy autentycznych osób przysłużyły się kreacji bohaterów. D.B. John nie tylko omawia wszystkie główne ingrediencje budujące tak naprawdę tę powieść,  ale też podaje wykaz literatury dot. reżimu, z której sam korzystał, i którą poleca wszystkim zainteresowanym zagadnieniem.  

Pisząc powyższy tekst posiłkowałem się m.in. rozmowami z prof. Waldemarem Dziakiem [LINK 1 LINK2], który posiada zarówno praktyczną, jak i teoretyczną wiedzę nt. Korei Północnej, a co ważne – świetnie o niej opowiada. To materiał o tyle ciekawy, iż daje sposobność porównania go z przekazem autora „Gwiazdy Północy”. Być może rodakowi prędzej uwierzycie.

D.B. John, Gwiazda Północy (The Star of the North); Przeł. Tomasz Bieroń. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2018.