"Godność i życie są dane tylko na początku…” / Dan Simmons „Terror”

Przepadli! Było ich 129. Co ciągnie zdrowego, silnego i młodego mężczyznę do najzimniejszej, najbardziej opustoszałej części ziemi – wiecznie zamarzniętych obszarów w pobliżu bieguna północnego? Czyżby zachęta w postaci ograniczonego prowiantu, izolacji od świata, śnieżnej ślepoty, oparzeń słonecznych na przemian z odmrożeniami, szkorbutu? A może wszystkiemu winne oschłe przyjęcie przez zdradliwe lodowe grzbiety, straszliwą ciemność, wiejący wiatr i groźny lód? Natomiast jedno jest pewne - w Arktyce można było umrzeć na setki straszliwych sposobów.  Pytanie: po co?

Jako że w XIX w. podróże wertykalne były niemożliwe, koncentrowano całą uwagę na ruchu horyzontalnym, w nim też upatrując źródeł chwały i spełnienia. A konkretnie w zdobyciu któregoś z biegunów, co wówczas stanowiło pole rywalizacji i próbę sił podróżników-odkrywców. Myśl o zapisaniu się w historii, splendorze i profitach materialnych czyniła z każdej karkołomnej wyprawy swoiste opium, coraz mocniej nakręcając tych wszystkich szaleńców (by nie powiedzieć straceńców). Jedni metodyczni (Robert Peary), drudzy nierozsądni (Henry Hudson), a inni pechowi, acz niezłomni (Ernest Shackleton) albo źle do ekspedycji przygotowani, jak ci z „Terroru”, nie pierwsi i nie ostatni zresztą. Trudno wszak o świeże pożywienie pośród ciemności, lodu i wiatru, na tym zapomnianym przez boga Białym Piekle, skoro wśród załóg obu statków nie było ani jednego myśliwego lub rybaka z prawdziwego zdarzenia. Ale to tylko 1 z powodów, dlaczego przepadli.

W głęboko ludzkim, a jednocześnie ze wszech miar złowrogim „Terrorze” Dana Simmonsa czytelnik przygląda się jednej z najsłynniejszych katastrof XIX w., grupce obszarpanych (…) bladych, brudnych, wycieńczonych ludzi, członków wyprawy pod dowództwem sir Johna Franklina, która wyruszyła z Anglii 19 maja 1845 r., by zlokalizować wyraźnie skracające odległość morskich wypraw Przejście Północno-Zachodnie. Szkopuł w tym, że nigdy nie powrócili. A ostatnimi, którzy widzieli dwa statki (HMS Erebus i HMS Terror) byli europejscy wielorybnicy (w 1845 r.).

Kadr z serialu "Terror" Ridley’a Scotta.

Niezwykle naówczas nowoczesne statki Królewskiej Marynarki Wojennej, dwa wyekwipowane po brzegi potwory morskie z imponującymi silnikami, wzmocnionymi kadłubami i zdolnością do łamania lodu, mające w zamyśle wywrzeć wrażenie na dalekiej Północy, pozwalając człowiekowi zgarnąć co jego, utknęły, bezbronne, w lodowej pułapce bez widocznych możliwości manewru, tracąc wszystkie swe atuty. Najwidoczniej nikt nie pamiętał o tym, że w tej części świata technologia liczy się mniej niż szczęście.

Początkowo mężna, zaprawiona w bojach i pewna siebie załoga, przygotowana (logistycznie i mentalnie) na kilkuletnią nawet misję, w ogóle nie brała pod uwagę fiaska. A mimo to uczestnikom przyszło działać w trudnych warunkach klimatycznych, znacznie przekraczających ich możliwości techniczne oraz adaptacyjne. Czas płynął, lód wzmacniał uścisk, kolejni podupadali na zdrowiu, kurczyło się wszystko: od zaopatrzenia po nadzieję w pomyślne zakończenie, rósł zaś ferment w zespole i zniecierpliwienie sytuacją. Ale (chyba) nie to było najgorsze. Coś równie zjadliwego i przebiegłego - olbrzymi byt – wędrowało nocą wokół statków, pomału uszczuplając załogę. 

Simmons | „Terror” Simmonsa to – wywiedziona z historycznych faktów, oparta na rzeczywistych wydarzeniach - autorska wizja tego, jak mogły przebiegać dalsze losy feralnej ekspedycji. W skrócie, to fikcyjne sprawozdanie z faktycznej wyprawy, doprawione nowymi wątkami, domysłami, i dlatego tak rozbudowane. Rozwlekłość i potoczysty język, czyli norma u pisarza, ma w książce dwie twarze. Od strony historycznej nie tylko umiejętnie ilustruje życie na pokładzie dziewiętnastowiecznych statków, ale także mentalność ich załogi: dumę, niezłomność i dyscyplinę; a skrupulatność i reporterskie zacięcie owocuje bogactwem zwyczajów, rytuałów i kodeksu postępowania podczas tego typu wypraw. Natomiast oblicze nr 2 to już Dan „No limits” Simmons, czyli kilkustronny opis pogrzebu jednego z poruczników albo – co bardziej irytuje –  notoryczne przypominanie, kto i jak zginął, a kto wciąż pozostaje przy życiu. Może chciał tym sposobem ukazać ogrom ludzkich strat (bo nigdy wcześniej podczas wypraw arktycznych nie odnotowano tak przerażających ubytków kadr)? 

Terror | Jego „Terror” to wielopoziomowa krzyżówka gatunkowa: od powieści historycznej i marynistycznej, wzmocnionej czarnym żeglarskim humorem, po powieść drogi oraz literacki horror reprezentowany przez wątki nadnaturalne, wyrosłe z inuickiej mitologii. To też mnogość i fluktuacja znaczeń, groza o wielu twarzach: (rozbity na lądzie) Obóz Terror; nazwa statku; potoczne określenie polującego na załogę bytu; warunki pogodowe; niekompetencja i skąpstwo przy zaopatrywaniu śmiałków; to, co ludzie zgotowali sobie sami, już na miejscu: błędne, głupie wręcz, bo kierowane pychą i (nie)omylnym autorytetem decyzje dowództwa i wiele innych okropności. Również oba statki, jako lokacje, wraz z ich klaustrofobicznymi, skąpanymi w mroku i wielopiętrowymi wnętrzami-labiryntami, przynajmniej z punktu widzenia ludzi, robią za dwie sąsiadujące ze sobą planety, zatopione w kredowym wszechświecie, a każde przejście między jedną a drugą, kontakt z ogromem jednobarwnej przestrzeni wiąże się tak samo ze żmudnymi przygotowaniami, jak i dużą dozą niebezpieczeństwa, bo nie każdemu dane jest dotrzeć do punktu przeznaczenia. Zatem „Terror” bez wątków nadprzyrodzonych to dalej terror.

Kadr z serialu "Terror" Ridley’a Scotta.

Bohaterowie | Kreacja postaci to jedna z głównych aren, gdzie Simmons mocno sięgnął zarówno do wyobraźni, jak i pisarskiego warsztatu, czego efektem chociażby krzyżowanie chronologii czy rozdzielenie narracji na wiele przeróżnych (rangą i charakterem) osób. W dodatku pisarz do członków załogi podchodzi wyraźnie podmiotowo (i retrospektywnie): to bohaterowie nie tylko z bagażem ciepłego odzienia i garstki osobistych przedmiotów, ale przede wszystkim wewnętrznych rozterek i historii. Oczywiście nie mogło zabraknąć perspektywy - zbudowanych na zasadzie wyraźnej polaryzacji: odpowiedzialny- nieroztropny, abstynent - pijący, niedoceniony - przeceniony, charyzmatyczny - pozbawiony wyrazu - komandorów (Croziera i Franklina), z czego jeden to starzejący się gaduła, który odprawiałby msze sześć razy w tygodniu, gdyby tylko mógł, i który nigdy nie rozumiał żartów wypowiadanych w jego obecności, choć na wszelki wypadek głośno się z nich śmiał, a drugi, chodź śmierdzi whiskey na odległość, zawsze panuje nad sytuacją. Podążając za wierchuszką czytelnik zapoznaje się z charakterem ich codziennej roli na statkach: podejmowanie trudnych, odpowiedzialnych decyzji, rozporządzanie zaopatrzeniem czy podtrzymywanie morale załogi na przyzwoitym poziomie. A z drugiej strony, rozdziały dr. Goodsira, innego z narratorów, zdają się być tymi na wskroś poruszającymi, jako że na co dzień stykał się z chorymi, rannymi i zmarłymi.

Podróż i portrety |  „Terror” to także - a może przede wszystkim - wielorakie ujęcia śmierci mężczyzn, którym towarzyszymy w ich ostatnich chwilach na tym łez padole. Liczone w latach zakleszczenie w lodowym imadle zapewnia odbiorcy kompleksowy wgląd w psychikę bohaterów, w akty dobroci i podłości, upadki i wzloty. Czas, jako katalizator wrogich warunków, ma to do siebie, że sukcesywnie zrzuca ludziom kolejne maski. Budzący się w każdym indywidualnie imperatyw przetrwania oraz kusząca chęć szukania drogi na skróty mogą uczynić z jednostki aspołecznego potwora. Niemniej jednak Simmons nie popada w sentymentalizm ani patos – ludzie tu są niezwykle twardzi i uporządkowani – ich słabości oraz lamenty pojawiają się stosunkowo późno. A heroizm, jeśli takowy istnieje, przejawia się w znajomości swojego miejsca w szeregu i próbie zachowania godności. Simmons, prowadząc swych odkrywców-nieszczęśników przez ciemność, zimno i lód, tworzy swoistą gratkę dla czytelnika ze względu na więź, jaka buduje się między nim a członkami wyprawy. Wiadomo też, że po drodze będzie wiele ofiar. Zatem główne pytania w „Terrorze” to nie „kto?”, tylko „jak?” i „kiedy?”. I choćby ciekawość generowana tak przedstawioną sprawą każe odbiorcy przewracać kolejne strony powieści.

Konkluzja | Pomimo znajomości finału tej tragicznej wyprawy, pisarzowi i tak udaje się utrzymać odbiorcę w poczuciu nadziei co do losów przynajmniej niektórych z bohaterów tak bardzo pragnących powrócić do ciepła i cywilizacji. „Terror” Dana Simmonsa stanowi w równym stopniu drobiazgowe oddanie ówczesnej epoki szaleńczych wypraw arktycznych, jak i rzucone przez człowieka srogiej naturze buńczuczne wyzwanie, albo inaczej - jest prawdziwym studium ludzi uwikłanych w diabelnie niesprzyjające warunki. Warto też przekonać się, dlaczego strefy podbiegunowe stanowią tak szczodry dom dla powieści z dreszczykiem, w tym inuickiego predatora.

Simmons, przestudiowawszy wnikliwie i metodycznie (jak na dobrego nauczyciela przystało)  cały background obrosłej wieloma mitami i przypuszczeniami  historii – absolutnie kluczowy element dla powodzenia całego „Terroru” - autonomicznie ogarnął pierwszy plan, co wiązało się z wielkim wyzwaniem zespolenia dwóch swobodnych nitek w jeden porywający czytelnika biały strumień bezpretensjonalnych portretów męskiej śmierci oraz roznegliżowanej do cna, mimo tęgiego mrozu, ludzkiej natury – powrotu od munduru socjalizacji do kolebki instynktów. To zapis wyprawy, której chce się być uczestnikiem. To po prostu dobra literacka inwestycja.

Ocena: 8/10

PS | Wydanie zawiera m.in. ikonografię odkryć polarnych (a w niej np. dopiero co odnaleziony dzwon z Erebusa) oraz mapę z zaznaczoną trasą, którą podążała ekspedycja. Co więcej, zarówno Simmons, jak i autor posłowia, dr Rachlewicz, dostarczają czytelnikowi bogatą bibliografię tematyczną. 

* "Godność i życie są dane tylko na początku. O ich trwanie każdy musi walczyć i narażać się bezustannie" Josif Brodski

Dan Simmons, Terror (The Terror); Przeł. Janusz Ochab. Czerwonak: Wydawnictwo Vesper, 2015, wydanie I.

https://www.bustle.com/p/what-happened-to-the-hms-terror-erebus-the-terror-tells-the-story-of-a-lost-expedition-8569682

https://www.thewrap.com/the-terror-hms-terror-erebus-found/