Poznajcie Jasińskich / M. J. Chmielewski "Złe"

„Kiedyś na lekcji polskiego nauczycielka spytała o pierwsze, najdalsze wspomnienie, jakie pamiętają. […] Wszyscy relacjonowali swoje pierwsze upadki na chodnikach, płacz za rodzicami w przedszkolu, wizyty w wesołym miasteczku. Kryspin wymyślił historię o jedzeniu kisielu u ciotki, gdy miał sześć lat. W rzeczywistości pamiętał bardzo dobrze, jak któregoś dnia nie zdążył do nocnika i zasikał nowy, pachnący sklepem dywan w salonie. […] Ojciec rozpalał wtedy w piecu kaflowym. Gdy zobaczył, co się stało, uderzył Kryspina pogrzebaczem. Raz w plecy na wysokości łopatek i dwa razy w nerki. Trzy bolesne uderzenia. Pamiętał szał ojca, jego przekrwione oczy.” 

Maratonu z młodymi polskimi autorami ciąg dalszy… Książkę tę poleciła mi osoba w odezwie na moje zapytanie dotyczące książek z motywem, który bardzo lubię i którego nieustannie poszukuję, tj. małomiasteczkowości i związanej z nią wyjątkowości, grozy lub tajemniczości, a najlepiej wszystkiego po trochu. Takim oto sposobem podrzucono mi do rozważenia „Złe”. Jednak niewiele miejsca poświęcono tu miasteczku Jasińskich – Baskin Zachodnie – tak że pod tym względem nic ciekawego na mnie nie czekało, owa mieścina - wspominana parokrotnie i zdawkowo - nie odgrywa żadnej roli. Duży zawód. Nie pozostaje mi zatem nic innego jak tylko przyjrzeć się kolejnym wątkom.

Poznajcie rodzinę Jasińskich, zamieszkującą dom na wzgórzu w sześciotysięcznym Baskin Zachodnim. 36-letni Andrzej to mąż Iwony i ojciec 16-letniej Justyny, 12-letniego Kryspina i kilkuletniego Michała. Jeden z domowników posiada charakterystyczną cechę – 4 palce u jednej ze stóp, inny wciąż się moczy, chociaż nie powinien, a kolejny wie, kiedy zniknąć, aby samemu nie oberwać od swojego oprawcy. A wszystkich ich wyróżnia jedno – milczenie.

Andrzej, prócz bycia ojcem i głową rodziny, jest także potworem i katem. Tytułuje się mianem „prawdziwego mężczyzny”, w dodatku samozwańczego, narzeka na „ciężkie czasy” – widać, nie czytał debiutu Doctorowa - które nastały i na wszystkie spotykającego go przeciwności, a w szczególności na współmieszkańców domu na wzgórzu. Na pytanie o to, czym zajmuje się jej mąż, Iwona odpowiada: „Jest dyktatorem”. (Swoją drogą, ile razy można w kółko powtarzać w tekście „prawdziwy mężczyzna”? Autor, wzorem swojego Andrzeja, także bywa okrutny…)

W trakcie czytania „Złe” zrobiło mi się głupio, a to dlatego, iż będąc małym chłopcem, nigdy nie wpadłem na to, żeby wycinać postacie superbohaterów z komiksów, naklejać je na tekturki i w ten sposób otrzymywać swoje własne figurki-zabawki. Tak robił jeden z bohaterów tej książki. Widocznie nie stosowałem tego u siebie z dwóch powodów. Po pierwsze, nie czytałem komiksów, a po drugie, miałem prawdziwe zabawki, w przeciwieństwie do książkowego chłopca. Tym np. różni się w miarę normalne dzieciństwo od tego zdeptanego w zarodku…

Na początku swojej działalności twórczej - w drugim wydawnictwie - Chmielewski zabrał się za sprawy poważne, o których słyszy się na co dzień z programów informacyjnych. Ale autor pisze o nich nadzwyczaj lekko, nie zagłębiając się zbytnio w sedno sprawy. Pokazuje jedynie końcowy etap łańcucha patologii. W książce odnajdziemy dość schematyczne postacie – takie, jakie zazwyczaj spotyka się w tego typu rodzinie-domu – brakuje tylko tego, żeby Iwona i Andrzej byli konkubentami. Tak jak „Dziewczyna z sąsiedztwa” nie zrobiła na mnie takiego wrażenia, jakiego oczekiwałem; nie pozwalając mi zagłębić się w przygotowaną przez Ketchuma masę artystyczną, tak nie dziwi fakt, że również Chmielewski nie powalił mnie na kolana zaserwowanym ładunkiem emocji, prześlizguje się przez temat – za szybko i za płytko. Bo jeśli w książce porusza się kwestie patologii czy wewnętrznej przemiany postaci, oczekuję, żeby język stał się odpowiedni, nawet nieco cięższy i gęstszy. Natomiast sposób, jaki obrał Chmielewski, wykorzystuje się w dziełach typowo rozrywkowych. Mam nieodparte wrażenie, że w tym przypadku miało chodzić o coś więcej.

„Złe” to także opowieść o ludzkiej znieczulicy. Mieszkańcy Baskin Zachodniego i sąsiedzi Jasińskich po prostu wiodą własne życie…bo to normalne, że mężczyzna czasem zaklnie, popchnie, uderzy, a piwo po pracy, nie mówiąc o czymś więcej, jest właściwie zagwarantowane w kontrakcie dla roli społecznej męża i ojca. I można by tak żyć: z jednej strony katować, z drugiej udawać ślepych i głuchych, aż w końcu doszłoby do zwarcia w przewodach i wywaliło korki. Zabrakło mi natomiast genezy Andrzeja-oprawcy, procesu przemiany w tego, kim się stał. W „Złe” widzimy jedynie efekty, skutki. Końcowy etap drogi na skraj przepaści. Jak dla mnie w książce za w ogóle za mało Andrzeja, i nie chodzi jedynie o zbudowanie zadowalającego portretu jednostki.

„W tym kraju co trzeci facet trenuje w domu boks na członkach rodziny, zwłaszcza gdy jest napędzany wódą. To nikogo nie interesuje, chyba że znudzonych życiem sąsiadów; to zbyt ogólne, ale z takich właśnie ogólników wyławiasz jedną tłustą historię, taką jak ta[…]”

„Złe” to niczym „Miasteczko Peyton Place” tylko kilkadziesiąt lat później: u Chmielewskiego rodzina Jasińskich stanowi rdzeń fabuły, zagarniając dla siebie 90% uwagi czytelnika, podczas gdy u Metalious podobna rodzina jest tylko jednym z wielu wątków – ważnym, ale nie jedynym. Podobieństwa losów i postaci są uderzające, z tą np. różnicą, że w Peyton Place mowa o konkubentach, a u Polaka mamy małżeństwo z krwi i kości – jakże zasadne sformułowanie w przypadku książki „Złe”. Postaci ojca w obu dziełach bardzo zbliżone, w tym także kreacje nastoletnich córek, z tym że jedna schodziła oprawcy z drogi, wiedząc, kiedy to robić, natomiast druga wręcz przeciwnie.

Jak na jeden dom zdecydowanie za dużo wszystkich tych „plag egipskich” i ponadnormatywnych zdarzeń. I to w ciągu jednego dnia! To zupełnie jak z ciosami, które spadają na matkę zaginionego chłopca, Beth Latmier, w „Broadchurch” Erin Kelly. Pamiętam dobrze, że nazwałem Beth „męczennicą”. Jeśli Chmielewski nie rozpisze pasma nieszczęść Jasińskich na tydzień lub dwa, to jestem przekonany, że nawet 12-letni Kryspin tego nie kupi. W rzeczywistości nie doszłoby do wszystkich zaistniałych tu potworności, zdarzyłaby się może ¼ całej puli, zanim wkroczyłoby do akcji państwo. Pisarz im bliżej końca, tym bardziej odlatuje wraz z produktami swojej imaginacji, niemal tak mocno, jak Orbitowski w zakończeniu „Świętego Wrocławia”. Równie dobrze na Jasińskich mogłaby spaść bomba.

Mamy wiele punków widzenia - praktycznie każdej z postaci – ale na szczęście nie jest to drugie „Kiedy umieram” Faulknera ani pod względem zawiłości konstrukcji, ani języka, ani liczby wykorzystanych narracji. U Chmielewskiego jest niezwykle kameralnie; bohaterów, którzy zabierają głos, dosłownie paru, bo trudno do tego grona zaliczyć np. kilkuletniego Michała.

„Złe” budują cztery części, w każdej króciutkie rozdziały zatytułowane imionami bohaterów, sugerujące przyjętą w danej chwili perspektywę postrzegania fabuły. O wspomnianej budowie książki na pewno wie coś Alex Kava -pod tym względem „Złe” bardzo przypominało mi choćby „Dotyk zła”. Pamiętacie może scenę z „Dnia świra”, gdy siedząca naprzeciw Adasia Miauczyńskiego kobieta w przedziale pociągu zarzeka się, że wkładany właśnie do ust chips będzie tym ostatnim? Otóż nie będzie, to samo tyczy się kolejnych rozdziałów czy to u Kavy, czy u Chmielewskiego. „Złe” czyta się niesamowicie szybko, na zasadzie: Taki krótki ten rozdział? No to jeszcze jeden, i jeszcze… I zaraz koniec książki.

To już chyba taka maniera początkujących, którzy uwielbiają ostrzegać czytelnika o zbliżającym się kluczowym wydarzeniu albo zwrocie akcji (już za chwilę coś się zdarzy, gotowi?) – miałem tak nie tylko u Chmielewskiego, ale też u niedawno czytanego debiutanta, który namiętnie sygnalizował mi, że zaraz dojdzie do czegoś spektakularnego… Wypada mieć nadzieję, iż doświadczenie wybije im z głowy wspomniany nawyk. Jeszcze inna sprawa. Wtrącane od czasu do czasu porównania początkowo drążnia i nie robią takiego wrażenia, jakiego autor zapewne oczekiwał. Innymi słowy, bardziej pretensjonalne niż efektowne, lecz im dalej w las, tym lepiej pisarz odnajduje się w sztuce metafor.

Podsumowując, Chmielewski początkowo interesował się faktami, a nie fikcją, podjął studia dziennikarskie, zajmował się problemami społecznymi, nic więc dziwnego, że jeden z jego bohaterów też jest dziennikarzem. Po drugie, interesowały go historie zasłyszane, ponieważ zawierały w sobie wiele realizmu. Można skomentować to tak: nie dziwi, że wziął na warsztat taką właśnie historię: przemoc w rodzinie i patologię, skoro w Polsce programy informacyjne codziennie donoszą o pojawieniu się nowych Jasińskich, z mniej lub bardziej drastyczną opowieścią. 

Ta książka jest niestety nierealna, choćby pod jednym względem – wszystkie katastrofy wybuchają w jeden dzień, od rana do wieczora. Giną żywe istoty, dochodzi też do innego wypadku. Plagi egipskie, apokalipsa – biblijne odwołania mają tu sens. Wypadałoby zmniejszyć o połowę ogrom tej palety okrucieństw, rozciągając ją w czasie tak, aby historię tę uprawdopodobnić i nie zapominać, że mniej znaczy lepiej. Ale to bardziej esencja, koncentrat tego, do czego dochodzi: wydarzenia, zebrane z tygodni i miesięcy, umieszczone na kilkunastogodzinnej osi czasu. „Złe” to taka soczewka, której zadanie polega na przepaleniu muru, osłony, która zamraża nasz rozsądek, czujność i elementarny humanitaryzm, by samemu nie być tyranem wobec najbliższych. To przestroga, aby się opamiętać, a z drugiej strony nie być biernym, gdy widzi się w swoim otoczeniu choćby zaczątek opisanego tu koszmaru, by reagować, a nie siedzieć bezczynnie na tyłku. Podejrzewam, że autorowi o takie właśnie zaprezentowanie i nakreślenie problemu chodziło. Ale owe sąsiedzkie zobojętnienie zostało już poniekąd wpisane w naszą polskość. To wielki problem zagnieżdżony głęboko w psychice i niezmiernie trudno uruchomić nam proces domina, które ma zapobiec eskalacji domowego zła i ostatecznie, swoją ostatnią płytą, przygnieść kata, który w pełni na to zasługuje.

Ocena: bez oceny

https://geniuscreations.pl/ksiazki/zle-michal-chmielewski/